Gorset

Gorset – kluczowa część damskiej garderoby na przestrzeni wieków.

Historia gorsetu jest niezwykle ciekawa, zwłaszcza dla miłośników strojów historycznych. Początki tej części garderoby sięgają, według niektórych źródeł, epoki brązu. W kulturze minojskiej (starożytna Kreta) pojawiają się liczne przedstawienia kobiet w dworskich, ceremonialnych/rytualnych strojach, których górna część mocno ściska tors, jest sznurowana i być może, była usztywniana. Okres starożytny oraz średniowiecze pozwolę sobie pominąć, opis rozpocznę od najstarszych znanych “nowożytnych” gorsetów.

Najpierw jednak kilka słów o nazwie “gorset”. Słowo to w ogólnoeuropejskiej modzie pojawia się dopiero pod koniec XVIII wieku (we Francji na początku XVII wieku). Pochodzi od francuskiego słowa corps, cors – ciało (łac. corpus). Słowo gorset (corset) zastąpiło: w języku angielskim bodies, pair of bodies, stays (ok połowy XIX wieku); w języku polskim sznurowanie, sznurówkę. Trzymając się tej konwencji sznurówkami będę nazywać modele gorsetów XVI, XVII i XVIII-wiecznych.

Najstarszą znaną sznurówką jest ta, w której została pochowana 22 – letnia Pfaltzgräfin Dorota Sabina von Neuburg. Jest ona datowana na rok 1598 (rok pochówku). Znajduje się obecnie w Bayerisches Museum w Monachium.

Gorset 1598

Wykonana została z jasnokremowego jedwabiu, podszyta prawdopodobnie dwoma warstwami lnianej podszewki (lniana podszewka, fiszbiny oraz brykla nie zachowały się). Front usztywniony był prostą, drewnianą lub rogową bryklą. Całość usztywniały równoległe, pionowe fiszbiny. U dołu znajdują się dziurki przez, które przewleczone były sznureczki do przywiązania fortugału. Dziurki do sznurowania na plecach wzmocnione są metalowymi kółeczkami.

Gorset Elżbiety I "Effigy corset" 1603 r. [www.reconstructing history.com]

Nieco młodsza jest tzw. “effigy stays” z Westminster Abbey w Londynie, w którą ubrana jest pogrzebowa rzeźba przedstawiająca królową angielską Elżbietę I (słowo effigy w języku angielskim oznacza wizerunek, rzeźbioną podobiznę). Początkowo została sklasyfikowana jako sznurówka XVIII-wieczna, jednak po dokładniejszym badaniu została datowana na rok 1603. Została prawdopodobnie wykonana specjalnie na potrzeby pogrzebu królowej lub pod koniec jej życia. Jest ona sznurowana z przodu i nie posiada brykli.

Sznurówka z czerwonej satyny do ok 1620-1640 r. [Manchester Gallery of Art, UK]

Sznurówki z drugiej połowy XVII wieku oraz większości XVIII są do siebie podobne w formie. Na początku XVII wieku sznurówka była często zintegrowana ze stanikiem sukni. Charakterystyczne dla tego okresu jest ułożenie ramion, które “zsuwają się” odsłaniając głęboki, owalny dekolt. Pozwalał na to między innymi nowy, ulepszony sposób usztywnienia. Fiszbiny, inaczej niż w wieku poprzednim, były wszywane w ten sposób, że sznurówka zaczęła przypominać kształtem stożek. Nieco mniej spłaszczała biust, a także lepiej podkreślała talię.

Usztywniany stanik sukni ok 1650 r. [ Manchester Gallery of Art, UK]

Pod koniec wieku ramiona powróciły na swoje naturalne miejsce.  Sznurowanie znajdowało się na plecach lub na plecach oraz od przodu. W drugiej połowie XVIII wieku posiadały dodatkowe usztywnienie w postaci półkolistych obręczy przy górnej krawędzi frontu, modelując ciało w idealny stożek. Plecy zachodziły dosyć wysoko na łopatki oraz  posiadały dodatkowe poprzeczne fiszbiny, co wymuszało wyprostowanie sylwetki.

Włoska sznurówka ok 1750-1760 [The Metropolitan Museum Of Art, NY USA]

Koniec wieku XVIII przyniósł ze sobą olbrzymie zmiany we wszystkich sferach życia, oczywiście diametralnie zmienił się także krój sznurówki. Przede wszystkim została ona skrócona. Podniesienie tali oraz lżejszy krój sukni pozwolił na zredukowanie liczby fiszbin. Zadanie modelowania sylwetki przeniosło się zdecydowanie z tali na biust. Modna dama z tego okresu miała zdecydowanie więcej swobody ruchu. Sznurówki z tego okresu są niekiedy zwane “przejściowymi”, ze względu na swoja formę pośrednią pomiędzy sztywną sznurówką XVIII w., a gorsetem z XIX wieku. Na przełomie  wieków sznurówka zniknęła z damskiej garderoby, aby powrócić w całkiem nowej formie – gorsetu (oczywiście jest to stwierdzenie umowne, ponieważ sznurówki nadal były noszone, czy też donaszane na początku XIX wieku).

Sznurówka z bawełny i lnu ok 1786 r. [W kolekcji prywatnej]

Nareszcie wiek XIX.

Modna suknia z początku XIX wieku nie wymagała noszenia żadnych specjalnych konstrukcji bieliźnianych ale…. nigdy być dość piękną. W użycie weszła opaska podtrzymująca biust, miała ona krój dopasowanego kaftanika. Prawdopodobnie występowała w różnych formach tj. mogła podtrzymywać biust jedynie od dołu tzn. nie przykrywać piersi, a jedynie unosić ja do góry (dzisiaj mamy typ biustonoszy utrzymany w tej konwencji, nie są one jednak zbyt popularne) lub jak dzisiejsze konwencjonalne staniki zakrywać piersi i podtrzymywać je.

Opaska-biustonosz; początek XIX wieku [The Kyoto Costume Institute, Japonia]

Wkrótce prosta opaska zyskała bardziej skomplikowaną formę i upodobniła się nieco do przejściowej sznurówki. Taki krótki gorsecik był wykonywany z mocnego płótna i w zasadzie rzadko usztywniany, jeśli w ogóle był usztywniony to jedynie przeszyciem sznurkiem.  W miarę szybko pojawiły się długie gorsety (zwane niekiedy medycejskimi), w końcu nie wszystkie panie miały naturalnie smukłą sylwetkę. Krótkie gorseciki mogły posiadać patki przy dolnej krawędzi (podobnie jak sznurówki z poprzednich wieków).

Krótki gorset pocz. XIX wieku [Musée de la Mode de la Ville de Paris, Francja]

Krótki gorset pocz. XIX wieku

W miarę jak powracała talia na swoje naturalne miejsce, gorsety stały się bardziej usztywnione i mocniej ją opinały. Powróciła wstawiana na froncie brykla. Gorset zaczął znów stawać się bardzo niewygodnym elementem garderoby. Do połowy wieku kroje gorsetów niewiele się zmieniały. Były one dosyć długie, miały ramiona i sznurowanie na plecach. Posiadały trójkątne wstawki-kliny na biust, biodra i pośladki.

Długi gorset lata 20-ste XIX w. [The Kyoto Costume Intitute, Japonia]

Brykla przekształciła się z pojedynczej, sztywnej listwy w dwie cieńsze listewki z oczkami i “haczykami” do zapinania.  Nowość ta pozwalała na samodzielne, bardzo mocne zasznurowanie gorsetu. Z tego powodu zmienił się sposób sznurowania, zamiast sznurówki prowadzonej od szczytu gorsetu i przewlekanej  po kolei przez wszystkie oczka zaczęto sznurować gorset przewlekając sznurówkę przez oczka na krzyż. Dodatkowe zapięcie wprowadzone zostało już w latach 30 (po raz pierwszy w 1829 r.), ale zdaje się, że prawdziwą popularność zyskało dopiero w latach 50-tych. Częściej szyto gorsety bez ramion, zostały one także skrócone.

Model gorsetu z zapieciem od frontu [La Mode Illustree No.14, 1 kwietnia 1860 r.]

 

Około połowy wieku istotna była jedynie wąska talia, szerokie spódnice przykrywały biodra i pośladki. W latach 40-tych zaczęto niektóre gorsety szyć bez klinów, ten typ był popularny przede wszystkim, ponieważ był prosty do uszycia przez osoby o umiarkowanych umiejętnościach krawieckich.

Gorset z satyny 1882 r. [La Mode Illustree No. 38, 17 grudnia 1882 r.]

W latach 70-tych wraz ze zwężaniem się spódnic, gorsety uległy ponownemu wydłużeniu. Gorset musiał maksymalnie wyszczuplić talię, ale również spłaszczyć brzuch i wyszczuplić biodra (zwłaszcza w latach 80-tych). Na przełomie wieków gorsety ponownie się skróciły. Krój stał się niezwykle skomplikowany, do tej pory gorset składał się z kilku, kilkunastu elementów. Obecnie niektóre gorsety składały się z kilkudziesięciu osobno modelowanych części.  Uszycie gorsetu w domu stało się bardzo skomplikowane i wymagało sporej wprawy w sztuce krawieckiej. Popularność zyskały gotowe wyroby. Na przełomie wieków brykla na przodzie była dosyć krótka i bardzo sztywna. Sylwetka kobieca zyskała formę przegięcia w “s” (Dodatkowo noszono poduszeczkę wypinającą i powiększającą pośladki oraz usztywniane staniki na gorset powiększające biust.).

Gorset z białej bawełny ok 1901 r. [Kolecja prywatna]

Zmiana sylwetki na początku XX wieku wymusiła kolejną zmianę kroju bielizny. Gorset został wydłużony tak by wyszczuplić biodra i pośladki. Linia tali przesunęła się znacząco do góry. Gorsety z tego okresu były najdłuższymi w swojej historii.

Długi gorset z różowego brokatu, Madryt ok 1912 r. [Kolekcja prywatna]

Gorset zwyczajowo jest uznawany za część bielizny, wbrew nazwie jednak, biel wcale nie jest jego cechą charakterystyczną. Na przestrzeni wieków najpierw sznurówki, a potem  gorsety szyto z tkanin kolorowych. Sznurówka nie zawsze była ukryta pod ubraniem, ale nawet, te które noszono jako typową bieliznę były barwne. Wykonywano je z tkanin wzorzystych lub gładkich, popularne były gorsety szyte z cienkiej skóry lub przynajmniej skórą lamowane. Miały kilka warstw wewnętrznej podszewki, na ogół lnianej. Pod koniec wieku XVIII i na początku XIX sznurówki i “gorseciki” wykonywane były z tkanin jasnych-cielistych. Zwłaszcza te ostatnie udawały, że ich w ogóle pod suknią nie ma. Jasne kolory biały, kremowy, beżowy popularne były do około połowy wieku. Potem karierę znów zaczęły kolorowe gorsety.

Gorset z czerwonej satyny ok 1860-1870 r. [Manchester Gallery of Art, UK]

Bardzo pomocnymi w podążaniu za modą były czasopisma przeznaczone dla kobiet. Około połowy wieku pojawiły się w nich, oprócz rycin z najnowszymi modelami również wykroje wraz z opisem wykonania. Instruują swoje czytelniczki m.in. jaki dobrać kolor wykończenia odpowiednio do koloru tkaniny z jakiej wykonano gorset np. gorset popielaty wykończyć białą nicią, inne kolory, poza czarnym, również. Czarny gorset ozdabiany był nicią czerwoną [Harper’s Bazar 1869 r.]. Pod koniec wieku i na przełomie wieków XIX / XX bardzo modnym kolorem dla gorsetu był jasny błękit.  Kolory XX-wiecznych gorsetów to przede wszystkim biel, róż.

Rzezbiona brykla z fiszbinu, I-sza połowa XIX wieku

 

Tkaniny wykorzystywane na gorsety były różnorodne. Była to bawełna gładka lub wzorzysta (zwłaszcza pod koniec wieku XIX i na początku XX), satyna, jedwab, kaszmir, a także skóra. Często gorsety szyto tylko z jednej warstwy tkaniny. Ozdabiano je różnie, w zależności od ogólne panującej mody. Mogły być wykańczane ozdobnymi ściegami, haftami i wstążeczkami . W ostatnich dekadach wieku XIX górna krawędź, później również i dolna ozdabiane były koronkami.

Fiszbiny-stalki wykonane z drutu, wyrób współczesny

Gorset, aby spełniać swoją funkcję musiał być usztywniony. Techniką, która pozwala osiągnąć w miarę subtelne usztywnienie jest przeszycie sznurkiem. Gorsety usztywniane w ten sposób były szczególnie popularne na początku wieku XIX . W sznurówkach tradycyjnie stosowano – fiszbiny, ale również wiklinę i trzcinę. Fiszbin był materiałem bardzo drogim, na który pozwolić sobie mogło niewiele kobiet, dlatego tez stosowano tańsze zamienniki. Obecnie fiszbinami nazywa się materiał do usztywnienia bez względu na to z jakiego tworzywa jest on wykonany. Mamy więc fiszbiny metalowe, czy plastikowe. W drugiej połowie wieku XIX weszły w użycie fiszbiny metalowe – stalki, najpierw w formie płaskich stalowych listewek później wykonane ze skręconego stalowego drutu. Te ostatnie miały te zaletę, że nie odkształcały się w trakcie użytkowania gorsetu. Front gorsetów i sznurówek usztywniała prosta brykla, tj. prosta listwa wykonana z rogu, fiszbinu, kości lub drewna. Niektóre brykle były bogato rzeźbione i często bywały podarunkami. W połowie wieku XIX bryklę – listwę zastąpiono bryklą – zapięciem.

Brykla - zapięcie gorsetu, wyrób współczesny

I-sza wojna światowa zakończyła karierę gorsetów modelujących ciało, wszystkie późniejsze gorsety szyto już wyłącznie z tkanin elastycznych. W latach 20-tych zmieniła się obyczajowość, pozycja oraz rola kobiety w społeczeństwie, panie nie chciały się dłużej męczyć w sztywnych “pancerzach”. Ciasno sznurowane gorsety ze swoim skomplikowanym krojem i stalowym wzmocnieniem przeszły do historii.

Ciekawostki z Muzeum Historii Ubioru:

Gorset kąpielowy w XIX wieku
Dlaczego w XIX wieku elegancki mężczyzna nosił gorset?